ΕΛΠ 42, Εργασία (2021), Η μετάβαση από την Παλαιολιθική Περίοδο στη Νεολιθική Περίοδο. Χρήσιμες σελίδες και παραπομπές από το ιδιαίτερα αξιόλογο βιβλίο του Θεοχάρη Δ., 1981, Νεολιθικός Πολιτισμός, Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής στον Ελληνικό Χώρο, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα.

 

Σύντομα αποσπάσματα για τη μετάβαση στη Νεολιθική Περίοδο και τη διαμόρφωση ενός νέου πολιτισμού

Σελίδα 60 «Με τη νέα οικονομία πραγματικά τα πολλά μέλη της οικογένειας αποτελούν δύναμη. Γιατί ακόμη και οι γέροι ή τα παιδιά - που άλλοτε ήταν παθητικό και εμπόδιο στις μετακινήσεις -  κάτι μπορούν να προσφέρουν στη διευρυμένη κλίμακα των ασχολιών του γεωργοκτηνοτρόφου. Καθώς το σπίτι αποτελεί τώρα χώρο δράσης εξίσου σπουδαίο με το χωράφι ή το βοσκότοπο η θέση της γυναίκας ανεβαίνει.»  

Σελίδα 61:  «Η εξασφάλιση του σπόρου της χρονιάς η περιφρούρηση της καλλιεργημένης γης και των κοπαδιών δεν ήταν μόνο θέμα ατομικής ευθύνης …» 

Στη σελίδα 94 διαβάζουμε πως ο συγγραφέας υποστηρίζει πως το Σέσκλο κατά τη Μέση Νεολιθική Περίοδο είχε «πεντακόσια τουλάχιστον έως οχτακόσια σπίτια.»  

Μιλώντας για το Σέσκλο της Μέσης Νεολιθικής στη σελίδα 111 συμπεραίνει πως: « … ένα επίπεδο σχεδόν αστικό είχε πιθανότατα επιτευχθεί σε ευρωπαϊκό έδαφος [...]  πρωιμότερα από όσο υπολογίζαμε μέχρι τώρα.»

Η επισήμανση (bold γράμματα) είναι δική μας.

Χαλίλ Γκιμπράν, Ο πόνος

Χαλίλ Γκιμπράν, Ο πόνος 

Ο πόνος σας είναι το σπάσιμο του οστράκου που περικλείει τη γνώση σας.

Όπως το τσόφλι του καρπού πρέπει να σπάσει, για να βγει η καρδιά του στο φως του ήλιου,

έτσι κι εσείς πρέπει να γνωρίσετε τον πόνο.

Κι αν μπορούσατε να κρατάτε στην καρδιά σας το θαυμασμό για τα καθημερινά θαύματα της ζωής σας, ο πόνος δε θα σας φαινόταν λιγότερο θαυμαστός από τη χαρά σας.

Και θα δεχόσαστε τις εποχές της καρδιάς σας, όπως δέχεστε από πάντα 

τις εποχές που περνούν πάνω από τα χωράφια σας.

Και θα παρατηρούσατε με ηρεμία τους χειμώνες της θλίψης σας.

Πολλούς από τους πόνους σας τους διαλέγετε μονάχοι.

Είναι το πικρό φάρμακο που μ' αυτό ο γιατρός που είναι μέσα σας 

θεραπεύει τον άρρωστο εαυτό σας.

Γι' αυτό, να εμπιστεύεστε το γιατρό, και να πίνετε το φάρμακό του, σιωπηλά και ήρεμα.

Γιατί το χέρι του, αν και βαρύ και σκληρό, οδηγείται από το τρυφερό χέρι του Αόρατου,

Και η κούπα που σας δίνει, μ' όλο που καίει τα χείλη σας, είναι φτιαγμένη από τον πηλό

που ο μεγάλος Αγγειοπλάστης μούσκεψε με τα δικά του άγια δάκρυα.

Χαλίλ Γκιμπράν, Ο κήπος του προφήτη, από τις εκδόσεις Μπουκουμάνη (1974), σελ. 64

Στα ανίψια μου.

Γιατί οι άνθρωποι δεν κάνουν σταθερές φιλίες;

Γύρω από το συγκεκριμένο ερώτημα θέλω από εφτά έως δέκα απαντήσεις. Τις απαντήσεις θέλω να μου τις δώσετε από την προσωπική σας εμπειρία, από αυτά που έχετε διαβάσει, από τις συζητήσεις που μπορείτε να κάνετε με τους γονείς σας, τη θεία σας, τους παππούδες -γιαγιάδες. Τη δουλειά αυτή μπορείτε να την κάνετε μαζί ή ξεχωριστά. 

Θέλω από τώρα να ασχοληθούμε με ζητήματα όπως η φιλία,  η αλήθεια, το άγχος, η αγάπη, οι σχέσεις, ο άνθρωπος, η φύση. Θα μας βοηθήσουν και οι συζητήσεις και οι αναφορές σε βιβλία και αυτό που πιστεύουμε μέσα μας και νιώθουμε ως σωστότερο. Σκοπός των εργασιών και αυτών των θεμάτων είναι να γινόμαστε όλοι λίγο σοφότεροι, να μαθαίνουμε καλύτερα τη ζωή και τους ανθρώπους, να βελτιώνουμε τη σχέση μας με τον εαυτό μας και τους άλλους (είτε αυτός είναι φίλος είτε είναι συγγενής) και να γίνεστε εσείς καλύτεροι στην έκθεση. 

Καλό είναι να γράφετε τις απαντήσεις σας σε τετράδιο, αλλά και στο blog. Αυτά όμως θα τα δούμε στην πορεία. Στις 10 Νοέμβρη θα επικοινωνήσουμε και θα μου πείτε που έχετε φτάσει. Εάν θέλετε κι εσείς, τα μαθήματα άρχισαν από τώρα. 

ΕΛΠ 10 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

 Πολιτισμός 

· Το σύνολο της ανθρώπινης δημιουργίας μιας κοινωνίας

· Συνεχής διαδικασία διαμόρφωσης και τελειοποίησης των κοινωνικών

· θεσμών και ηθών

· Βαθμίδα πνευματικής προόδου. Επίτευγμα και εξέλιξη

· επιστημονικοτεχνολογική.

· Ενιαίο πρότυπο συμπεριφοράς



Κουλτούρα

· Υψηλή πνευματική παιδεία

· Η νοοτροπία, τα ήθη και οι τέχνες μιας κοινότητας, μιας φυλής ή ενός

· έθνους ολόκληρου.

· Το σύνολο της ανθρώπινης δημιουργίας μιας κοινωνίας



Εθνοκεντρισμός

· Η τάση να αξιολογούνται άλλα έθνη με γνώμονα τους κανόνες και τις αξίες του έθνους στο οποίο ανήκουμε. Η προβολή της ανωτερότητας ενός έθνους και η τάση ανάδειξης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του.




Σχετικισμός πολιτισμικός



· Θεωρία σύμφωνα με την οποία η ανθρώπινη γνώση είναι σχετική

· (όπως σχετικές και μεταβαλλόμενες είναι και οι ηθικές, κοινωνικές

· κτλ. αξίες) 



Πολιτισμικός σχετικισμός



· Δεν μπορούν να τεθούν σταθερά κριτήρια εξέτασης των πολιτισμών.



· Κάθε πολιτισμός έχει την αξία του και τα ιδιαίτερα πολιτισμικά του

· χαρακτηριστικά.



Εθνικισμός 

· Η αποκλειστική προσήλωση στα εθνικά ιδεώδη με ταυτόχρονη περιφρόνηση των άλλων εθνών Η πίστη στη φυλετική ανωτερότητα και στην ξεχωριστή θέση ενός έθνους. Η πεποίθηση αυτή δημιούργησε την τάση της αποβολής των θεωρούμενων ξενόφερτων στοιχείων και την ανάδειξη της ιδιαίτερης πολιτισμικής ταυτότητας ενός λαού.



Εξελικτισμός

· Η θεωρία πως η ανθρωπότητα ακολουθεί μια μονόδρομη πορεία από την αγριότητα στον πολιτισμό



Ρατσισμός

· Η διάκριση των ανθρώπων σε ανώτερους και κατώτερους ανάλογα με τη φυλετική τους καταγωγή. Η θεωρία αυτή πρεσβεύει την κατωτερότητα ορισμένων φυλών και υποστηρίζει τη μεροληπτική συμπεριφορά απέναντί τους. Η θεωρία ακολουθήθηκε από σχετικές κατατάξεις, όπου στην κορυφή της ιεραρχικής κλίμακας τοποθετείται ο λευκός Ευρωπαίος. 



Πολιτιστική ταυτότητα

· Το σύνολο των πολιτιστικών χαρακτηριστικών (ήθη, έθιμα, γλώσσα, τέχνες, ιδέες) που υπογραμμίζουν τη μοναδικότητα και το χαρακτήρα ενός συνόλου, μιας τάξης, ενός έθνους. Κατά τον Levi – Strauss, όμως, η πολιτισμική ταυτότητα είναι δυναμική έννοια που ενσωματώνει μια διαρκώς μεταβαλλόμενη ποικιλία ετερόκλητων στοιχείων. 



Πολυπολιτισμικότητα

· Η έννοια της πολυπολιτισμικότητας προβάλλει την αξία κάθε ομάδας και κάθε πολιτισμικής παράδοσης. Η συμβολή όλων των πολιτισμών προσφέρει μια ποικιλία και συνεισφέρει στη διαμόρφωση μιας παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς που πλουτίζει τον ανθρώπινο πολιτισμό. 




Μαζική κουλτούρα 


· Η έννοια προσδιορίζει το σύνολο των πολιτιστικών προϊόντων που προσφέρονται στην ολότητα των ανθρώπων. Χρησιμοποιείται συνήθως για να προσδιορίσει αρνητικά το επίπεδο και την ουσία της παρεχόμενης κουλτούρας στις λαϊκές μάζες. Τόσο από συντηρητικούς όσο και από αριστερούς διανοητές καλλιεργήθηκε η ιδέα της κρίσης του πολιτισμού. Η συντηρητική παράταξη πρεσβεύει πως η μαζική κουλτούρα υπονομεύει τις κοινωνικές και πολιτισμικές ιεραρχίες, ενώ η αριστερή διανόηση την επέκρινε, γιατί θεωρούσε πως αποπροσανατολίζει ιδεολογικά το κοινωνικό σύνολο προβάλλοντας αντιλήψεις και αξίες που νομιμοποιούν τις κοινωνικές ανισότητες του καπιταλισμού.



Μαζική κοινωνία



· Τα εξαστισμένα λαϊκά στρώματα και το εξισωτικό –δημοκρατικό πνεύμα των διεκδικήσεών τους. 



Πολιτισμικός ιμπεριαλισμός


· Η εξάπλωση του πολιτισμού και των πολιτιστικών προϊόντων της χώρας που κυριαρχεί πολιτικά και οικονομικά. Η πληθωρική παραγωγή της αμερικανικής μαζικής κουλτούρας – κινηματογραφικές ταινίες, τηλεοπτικές σειρές, μουσική – συντελεί στην ομογενοποίηση του πολιτισμού και απειλεί την πολιτιστική ταυτότητα λαών ασθενέστερων οικονομικά.



Πολιτισμικός πλουραλισμός

· Η σύγχρονη κοινωνία είναι κοινωνία πλουραλιστική πολιτικά και πολιτισμικά (προοδευτικός εξελικτισμός). Η ποικιλία των πολιτιστικών προϊόντων που απευθύνονται στο κοινό είναι μεγάλη και καλύπτει διαφορετικά γούστα και επιλογές. Διαφορετικές ομάδες κοινού επιλέγουν διαφορετικές μορφές κουλτούρας, διαφορετικού ποιοτικού επιπέδου, ισότιμης, όμως, αξίας αφού ικανοποιούν τις ανάγκες των ομάδων που τις καταναλώνουν.


Δημοφιλής κουλτούρα

· Η κουλτούρα που έχει απήχηση στο ευρύ κοινό. Ο νέος όρος εξυπηρετεί την αντικατάσταση του υποτιμητικού όρου μαζική κουλτούρα και υπογραμμίζει το θετικό ρόλο της κουλτούρας στην ανάπτυξη της προσωπικότητας των καταναλωτών της και στην προαγωγή της δημιουργικότητας και της αυτοέκφρασής τους. 



Πολιτισμική βιομηχανία

· Η μαζική παραγωγή πολιτισμικών προϊόντων που έχει ως φορείς της τα Μ.Μ.Ε. και τις εκδοτικές, δισκογραφικές, κινηματογραφικές και διαφημιστικές εταιρείες. 



Υψηλή τέχνη

· Η λεγόμενη υψηλή τέχνη θεωρήθηκε πως περιλαμβάνει όλα εκείνα τα έργα και είδη τέχνης που περιλαμβάνουν μία διαχρονική καλλιτεχνική αξία. Στην πραγματικότητα προκύπτει πως η υψηλή τέχνη δεν είναι παρά η τέχνη μίας κοινωνικής ελίτ και ο σκοπός της καθιέρωσής της είναι η νομιμοποίηση αυτής της τάξης έναντι των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Οι υποστηρικτές της υψηλής τέχνης την αντιπαρέβαλαν με τη μαζική κουλτούρα για να αποδείξουν την ανωτερότητά της και να υπογραμμίσουν τα διακριτικά της στοιχεία.

ΕΠΟ 31 Η συμβολή του Γαλιλαίου στην υποστήριξη του ηλιοκεντρικού μοντέλου

 

Με τη χρήση τηλεσκοπίου o Γαλιλαίος παρατήρησε τις φάσεις της Αφροδίτης, επιβεβαιώνοντας την περιφορά του πλανήτη γύρω από τον ήλιο. Παρατήρησε, ακόμη, τέσσερις από τους δορυφόρους του Δία κι έτσι είχε τη δυνατότητα να εξουδετερώσει το επιχείρημα των πτολεμαϊκών εναντίον του Κοπέρνικου, καθώς αμφισβητούσαν την κίνηση της Γης και ζητούσαν από αυτόν να εξηγήσει με ποιον τρόπο η Σελήνη παραμένει κοντά στη Γη.  Πέρα από τις αστρονομικές του παρατηρήσεις οι έρευνές του στη μηχανική και η ανατροπή πολλών από τις θέσεις του Αριστοτέλη για την κίνηση συνέβαλαν στην υπεράσπιση της κοπερνίκειας θεωρίας έναντι των επιχειρημάτων των πτολεμαϊκών που δεν μπορούσαν να κατανοήσουν πως μπορεί να συμβιβάζεται η κυκλική κίνηση της γης γύρω από το κέντρο της με την παρατηρούμενη σταθερή σχέση των αντικειμένων με την επιφάνειά της, ακόμα κι όταν αυτά πέφτουν από ένα υψηλό σημείο («επιχείρημα του πύργου»

ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΙΚΑ

Μπογδανολογώντας και μπουσδουκίζοντας, άρχισα τους πρετεντερισμούς. Άνοιξα το παράθυρο … αστραπές και βροντές, αχτίδα φωτός πουθενά. Ήμουν σίγουρος για το ναι. Μην τρέμης ακούστηκε μια φωνή. Έπεσα για ύπνο.  Το πρωί έτρεξα στο super market να προμηθευτώ τρόφιμα.  Είχε τρομερές προσφορές στους χυμούς και τα μαλακτικά, ήμουν Βαρεμένος και από την ζέστη, κι έτσι πήρα χυμούς, μαλακτικά  και … ένα πακέτο μακαρόνια. Το απόγευμα αδωνίστηκα διαβάζοντας Θουκυδίδη, 10 κιλά βιβλία σε τιμή 25 ευρώ. Ήμουν ακόμη υπέρ του ναι γιατί δε μου άρεσαν οι λαπαβίτσες στα ΑΤΜ, δυο τσίπρα όμως ήταν αρκετά, για να ταχθώ με την πλευρά του όχι. Πέμπτη βράδυ είδα περίεργα όνειρα: Έτρεχα στις σκάλες και κατρουγκαλίστηκα, βγαίνω στο δρόμο γλιστράω σε μια μπανανόφλουδα και έφαγα μια σαράφογλου, που σαν να ήταν αλήθεια, γιατί πονούσε και άρχισα να κλέων με το που ξύπνησα. Πάλι κοιμήθηκα, πάλι περίεργα όνειρα: Η Ραχήλ είχε ψήσει τον Παντελίδη να πει στη συναυλία του Όχι το «Δεν ταιριάζετε σου λέω», ενώ το πρόγραμμα θα έκλεινε ο Γαϊτάνος με 2 εκκλησιαστικούς ύμνους του Πάσχα.  Στραβοκοιμήθηκα, στραβοξύπνησα, ήμουν εντελώς κουτσουμπιασμένος, είπα να ψηφίσω άκυρο. Για να συνέλθω πήρα την μεγάλη μπάλα κι έκανα ασκήσεις Πιλάτο, πλέον με κέρδιζε η ιδέα της αποχής. Λίγο τα μακαρόνια με κιμά που έφαγα το μεσημέρι, λίγο οι λαπαβίτσες στα ΑΤΜ σκέφτηκα να το βράδυ να πάω να πιω καφετζόπουλο, αλλά τελικά έκατσα να κάνω Πιλάτο. Το Σάββατο ήμουν πεπεισμένος για τη δημιουργική ασάφεια του δημοψηφίσματος και δεν ταξίδεψα στη Μακρακώμη να ψηφίσω.   Πέρασε το Σάββατο, ήρθε η Κυριακή, εντυπωσιακή νίκη του Όχι. Πρώτος μίλησε ο Γιάνης, βγήκε με μια απλή μπλούζα, γιατί τα πουκάμισά του από τα πολλά πήγαινε –έλα στην Ευρώπη είχαν τσακαλωθεί. Την επόμενη μέρα έμαθα πως μάλλον τον βαρούφηξε η ιστορία.  Μετά το γενναίο όχι ο Τσίπρας ήταν το μεγάλο αφεντικό. Στην πολύωρη συνεδρίαση με τους άλλους πολιτικούς αρχηγούς αποφασίστηκε σχεδόν ομόφωνα να προχωρήσουν στο ναι.

(ΕΠΟ 10)Oι κυριότερες αλλαγές στο κοινωνικό τοπίο της Ευρώπης κατά την πρώιμη νεότερη περίοδο σε σχέση με τα χρόνια του Μεσαίωνα

Από τον 10^ο αιώνα και έπειτα, η φεουδαρχία αποτελούσε την κυρίαρχη τάξη πραγμάτων, στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης. Σε μια εποχή όπου η βία και οι συγκρούσεις συνιστούσαν τον κανόνα στην καθημερινότητα των λαών, η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια ενίσχυαν τη σύναψη δεσμών υποτέλειας εξάρτησης ανθρώπου από άνθρωπο, που ξεκινούσε από την κορυφή και έφτανε ως τη βάση της κοινωνικής ιεραρχίας.

Κατά το φεουδαρχικό σύστημα η γη χωριζόταν σε δύο μέρη, ένα μικρότερο κομμάτι, την προστατευμένη περιοχή του άρχοντα που καλλιεργούσαν δούλοι, υπηρέτες και έπειτα εξαρτημένοι χωρικοί, οι δουλοπάροικοι, καθώς και από ένα μεγαλύτερο που αποτελούνταν από τα κτήματα των χωρικών, οι οποίοι υποβάλλονταν σε υποχρεώσεις, όπως η αγροτική εργασία στα κτήματα του άρχοντα. Γενικός σκοπός ήταν η εξασφάλιση της αυτάρκειας της περιοχής, η πλήρης απασχόληση και η εσωτερική ισορροπία του φέουδου. Από τον 13^ο αιώνα το σύστημα παρουσίασε αλλαγές, με κυριότερη την απελευθέρωση των δουλοπάροικων, οι οποίοι κατέβαλλαν ένα ενοίκιο σε νομίσματα για το χωράφι που καλλιεργούσαν, ενώ προηγουμένως ήταν υποχρεωμένοι να προσκομίζουν αποκλειστικά τέλη μόνο σε είδος.

Η δημογραφική κρίση των ετών 1350 – 1450 δεν εμπόδισε τις εξελίξεις. Αν και περιορίστηκαν οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις, η πληθυσμιακή συρρίκνωση είχε σαν αποτέλεσμα τη μειωμένη προσφορά αγροτικής εργασίας σε σχέση με τη ζήτηση. Έτσι οι χωρικοί μπόρεσαν να διεκδικήσουν καλύτερες συνθήκες εργασίας και μείωση των φεουδαρχικών τελών που κατέβαλλαν στους άρχοντες. Σταδιακά η εξάρτηση των αγροτών έγινε μικρότερη, ενώ η δουλοπαροικία παραχώρησε τη θέση της στην ελευθερία, στις περιοχές δυτικά του Έλβα ποταμού.

Το πέρασμα των χρόνων και η ανακάλυψη του νέου κόσμου ενίσχυσε το μετασχηματισμό της κοινωνίας. Οι απαιτήσεις του εμπορίου σε συνδυασμό με την εξόρυξη πολύτιμων μετάλλων προώθησαν την νομισματική επανάσταση, που από τις πόλεις εξαπλώθηκε και στην ύπαιθρο. Οι χωρικοί με δική τους πρωτοβουλία ή εξωθημένοι από τον αφέντη τους κατάφεραν να μετατρέψουν σε χρήματα τα τέλη που προηγουμένως κατέβαλλαν σε είδος, μεταβάλλοντας έτσι, τη σχέση εξάρτησης που είχαν με τον κυρίαρχο γαιοκτήμονα. Τα οικονομικά χρέη και οι περίοδοι σιτοδείας έφεραν πολλούς χωρικούς στο σημείο να οδηγηθούν σε μορφές δανεισμού και να υποθηκεύσουν τη γη τους, η οποία συχνά περνούσε στα χέρια των πιστωτών τους. Κάποιοι από τους πιστωτές, προέρχονταν από την παραδοσιακή αριστοκρατία γης, αλλά πολλοί και από τις πόλεις. Εκπροσωπούσαν την αστική τάξη που άκμαζε με την πρόοδο του εμπορίου, την ανακάλυψη του νέου κόσμου και την ανάπτυξη των οικονομικών συναλλαγών. Έτσι, αρκετοί άνθρωποι της πόλης απέκτησαν μεγάλες εκτάσεις γης, η κατοχή της οποίας αποτέλεσε σύμβολο κοινωνικής επιτυχίας προετοιμάζοντας την πρόσβαση τους στην τάξη των ευγενών.

Γενικότερα, η αστική τάξη πλουτίζοντας από το εμπόριο, ενίσχυσε με διαφορετικούς τρόπους τη θέση της απέναντι στην παλαιά αριστοκρατία της γης. Προχώρησε στην ενοικίαση αγροτικών εκτάσεων, διαχειρίσθηκε αριστοκρατικές και εκκλησιαστικές περιουσίες, προέβη σε αγορές κτημάτων και φεουδαρχικών γαιών. Πέρασε στην ευγενική τάξη μέσω επιγαμιών με γόνους αριστοκρατικής καταγωγής και απέκτησε σημαντικά αξιώματα στη διοίκηση και το δικαστικό σώμα. Ακόμη, οι αστοί της πόλης, χρηματοδότησαν την εκπαίδευση και συνέβαλλαν στην ίδρυση πανεπιστημίων, τα οποία προετοίμαζαν την πρόσβαση σε δικανικά και ιατρικά επαγγέλματα.

Οι θρησκευτικές εξελίξεις που σημειώθηκαν στην Ευρώπη στις αρχές του 16^ου αιώνα επηρέασαν σημαντικά τη μεταβολή των θεσμών. Η δύναμη του Πάπα άρχισε πια να αμφισβητείται. Η Εκκλησία στην Ευρώπη μέχρι τότε είχε αποκτήσει μεγάλη εξουσία. Πολλοί επίσκοποι μάλιστα, ανήκαν στους κόλπους της αριστοκρατίας και βρίσκονταν μεταξύ των αρχών που διεύθυναν το βασίλειο. Στην Αγία αυτοκρατορία της Ρώμης, πολλοί από αυτούς έγιναν και ηγεμόνες. Ο ιερός λόγος ήταν πάνω από όλα, ενώ τα συγχωροχάρτια αποτέλεσαν, ένα ακριβοπληρωμένο εισιτήριο για να μπορέσουν οι έχοντες να κερδίσουν μια θέση στον παράδεισο. Η αντίδραση, ήρθε από τον Λούθηρο, ο οποίος μετέφρασε την Βίβλο. Αν και δεν ήταν η μοναδική ούτε και η καλύτερη μετάφρασή της, διαδόθηκε σε όλη τη Γερμανία με τη βοήθεια της τυπογραφίας, ανακάλυψης των τελευταίων χρόνων. Τη διάδοση της Βίβλου βέβαια, διευκόλυνε και η επέκταση της εκπαίδευσης, αν και η μόρφωση, θεωρούνταν ακόμη, προνόμιο κυρίως των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων.

Ο Λούθηρος αντέδρασε έντονα απέναντι στα συγχωροχάρτια και διακήρυξε, ότι κανείς δεν μπορεί να λάβει τη Θεία Χάρη με ανθρώπινα έργα καθώς η ψυχή μπορεί να σωθεί μέσω της πίστης και της ανάγνωσης της Βίβλου. Παράλληλα, το 1523, αποφάνθηκε, ότι το σύνολο των πιστών είχε δικαίωμα να κρίνει τα ζητήματα πίστεως και να εκλέγει τους ιερείς του. Οι ιερείς άρχισαν να δίδουν πλέον, ιδιαίτερη σημασία στην πνευματική τους καλλιέργεια και μόρφωση, ενώ η απόσταση μεταξύ κληρικών και πιστών μειώθηκε αισθητά. Σταδιακά ο Πάπας είχε να αντιμετωπίσει, πλήθος συγκρούσεων με ηγεμόνες, ήδη από τα τέλη του 14^ου αιώνα, με συνέπεια η πολιτική θεωρία της εποχής να επικεντρωθεί στις ορθές σχέσεις εκκλησίας και κράτους με την πλάστιγγα να γέρνει προοδευτικά προς την πλευρά αυτών που θεωρούσαν τις κοσμικές κυβερνήσεις, ως τους πραγματικούς φορείς της νόμιμης εξουσίας.

Παράλληλα, ήδη, πριν από τον 15^ο αιώνα, σημειώθηκε επέκταση της παιδείας – εκπαίδευσης, η γραφή εξαπλώθηκε, ενώ η ανακάλυψη της τυπογραφίας συνέβαλε καθοριστικά στην διάδοση ουμανιστικών σκέψεων. Η ανώτατη εκπαίδευση γνώρισε μεγάλη άνοδο, μάλιστα στις αρχές του 16^ου αιώνα, υπήρχαν περισσότερα από πενήντα πανεπιστήμια στην Ευρώπη και τον επόμενο αιώνα ιδρύθηκαν ακόμη περισσότερα.