ΕΛΠ 11 Ενότητα 2.3 Η οργάνωση της πόλης κράτους

Ενότητα 2.3



Η οργάνωση της πόλης κράτους



2.3.1


Η αρχαϊκή κοινωνία

Η ελληνική πόλη – κράτος αντιμετωπίζει στα πρώτα βήματα της πορείας της (τέλη του 8ου αι. π.Χ.) έντονη οικονομική κρίση. Η πληθυσμιακή αύξηση δυσχεραίνει την οικονομική κατάσταση, τη στιγμή που οι εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης εξακολουθούν να είναι περιορισμένες και ανεπαρκής η χρήση και εκμετάλλευση των αγροτικών περιοχών.

Σε αυτή την περίοδο οι ευγενείς κερδίζουν ολοένα και μεγαλύτερη πολιτική δύναμη. Το κύρος τους το αντλούν από την καταγωγή τους (απόγονοι ηρώων και θεών) και από τα δικαιώματα που απορρέουν από τη θέση τους ως αρχηγών γενών. Ακόμα, την πολιτική τους δύναμη στερεώνει η κατοχή μεγάλων εκτάσεων γης. Οι ίδιοι δεν εργάζονται στα κτήματα και το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους το αφιερώνουν στην άσκηση του σώματος και την καλλιέργεια του πνεύματος.

Οι μικροί και οι μεσαίοι καλλιεργητές, αλλά ακόμα και οι ακτήμονες αντιδρούν στην αγροτική κρίση και διεκδικούν καλύτερες συνθήκες. Από τις γραπτές μαρτυρίες είναι γνωστοί με τα ονόματα πλήθος, όχλος, κακοί. Κάποιοι από αυτούς θα επιχειρήσουν πετυχημένα να ασχοληθούν με το εμπόριο, τη βιοτεχνία και τη ναυτιλία και να αποκτήσουν σταδιακά περισσότερα πολιτικά δικαιώματα.

Οι δούλοι στην Αθήνα μέχρι και τις αρχές του 6ου αι. π.Χ. ήταν πολίτες που δεν μπορούσαν να αντεπεξέλθουν στα χρέη τους και έχαναν την προσωπική τους ελευθερία. Την κατάσταση αυτή ανέτρεψε η νομοθεσία του Σόλωνα που δεν επέτρεπε το δανεισμό «επί σώμασιν». Οι δούλοι της Σπάρτης ήταν οι κάτοικοι της περιοχής του Ευρώτα που υποτάχθηκαν στους Δωριείς. Με την επέκταση της Σπάρτης και ο πληθυσμός της Μεσσηνίας έχασε την ελευθερία του και περιέπεσε στην κατάσταση του δούλου. Σε πολλές από τις πόλεις της Ελλάδας οι δούλοι ήταν προϊόν αγοραπωλησιών (λειτουργούσαν σκλαβοπάζαρα αυτή την εποχή) ή της αποικιακής εξάπλωσης.



Αντιμετώπιση της κρίσης

Η οικονομική κρίση αντιμετωπίστηκε:

q με την ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας (Αθήνα, Κόρινθος, Μίλητος, Μέγαρα)

q με κατακτητικούς πολέμους (Σπάρτη, Άργος, Ήλιδα, Κόρινθος)

q με την ίδρυση αποικιών (Κόρινθος, Μίλητος, Μέγαρα, Χαλκίδα)



2.3.2 Β΄ Ελληνικός Αποικισμός (8ος – 6ος αι. π.Χ.)

Η λέξη αποικισμός δηλώνει τη μετακίνηση ομάδας ανθρώπων από την πόλη τους, την εγκατάστασή τους σε νέα περιοχή και την ίδρυση νέας πόλης. Την προσπάθεια αυτή στηρίζει η μητέρα – πόλη (μητρόπολη), όμως οι νέες πόλεις είναι αυτόνομες και έχουν χαλαρούς δεσμούς με τις μητροπόλεις.



Αίτια



- Στενοχωρία,

- Έλλειψη πρώτων υλών και ιδιαίτερα σιδήρου και χαλκού.

- Αναζήτηση νέων αγορών

- Εσωτερικές πολιτικές κρίσεις



Χαρακτηριστικά



q Ανεξαρτησία των νέων πόλεων και χαλαροί δεσμοί με τη μητρόπολη

q Η αρχηγία της αποστολής ανατίθεται συνήθως σε έναν ευγενή που επιβλέπει την τείχιση της πόλης, είναι υπέυθυνος για τη διανομή γης και τη θέσπιση νόμων που είτε αντιγράφουν τους νόμους της μητρόπολης είτε διαφέρουν σκόπιμα (στην περίπτωση που οι άποικοι εγκαταλείπουν τη μητρόπολη για πολιτικούς λόγους).

q Η διείσδυση των αποίκων στις νέες περιοχές σπάνια συναντά αντιδράσεις, ενώ αναπτύσσονται εμπορικές σχέσεις με τις γειτονικές περιοχές. Εχθρική αντίδραση γνώρισαν οι Έλληνες στη κεντρική Ιταλία με αποτέλεσμα συγκρούσεις με τους γηγενείς ιδιαίτερα στη Γέλα.





Αποικιακή εξάπλωση



Α΄ Περίοδος (μέσα 8ου μέχρι το πρώτο τέταρτο του 7ου αι. π.Χ.)

Άποικοι από την Εύβοια κυρίως και έπειτα από άλλες περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας και του Αιγαίου (π.χ. Ρόδος και Κρήτη) με προορισμό τη νότια Ιταλία και τη Σικελία.



Β΄ Περίοδος (δεύτερο τέταρτο του 7ου αι. π.Χ μέχρι τα μέσα του 6ου αι. π.Χ.)

Η αποικιστική εξάπλωση συνεχίζεται κυρίως από κατοίκους των μικρασιατικών παραλίων και των νησιών. Τόσο η Νότια Ιταλία και η Σικελία όσο και νέες περιοχές, όπως Εύξεινος Πόντος, Προποντίδα, Αφρική, δυτικές ακτές της Μεσογείου, βόρειες ακτές του Αιγαίου.



Αποτελέσματα



- στον οικονομικό τομέα

Αντιμετωπίζεται με επιτυχία το πρόβλημα της στενοχωρίας και της οικονομικής κρίσης. Αναπτύσσεται το εμπόριο και η ναυτιλία, ενώ βελτιώνονται οι μέθοδοι κατεργασίας μετάλλων. Πρόοδος υπάρχει και στη βιοτεχνία με την εξειδίκευση της εργασίας και την αύξηση της παραγωγής. Την ίδια περίοδο γίνεται κοπή νομισμάτων και σημειώνεται ευρεία χρήση τους. Αναπτύσσεται, όμως, και ο θεσμός της δουλείας, αφού για πρώτη φορά αγοράζονται δούλοι (αργυρώνητοι).

- στον κοινωνικό και πολιτικό τομέα

Υπάρχει μια νέα κατηγορία πολιτών που πλουτίζει από τις δραστηριότητες του εμπορίου και της βιοτεχνίας, και διεκδικεί μερίδιο στην εξουσία. Το καθεστώς ίσης κατανομής γης που ισχύει σε πολλές αποικίες αρχίζει να διεκδικείται από τους ασθενέστερους και στις παραδοσιακές μητροπόλεις.



- στον πολιτιστικό τομέα

Διαδόθηκε ο ελληνικός πολιτισμός, με χαρακτηριστική τη διάδοση του χαλκιδικού αλφαβήτου στην Ιταλία, που αποτέλεσε έπειτα τη βάση του λατινικού αλφαβήτου.



2.3.3 Η επινόηση του νομίσματος



Πληροφορίες του Ηροδότου τοποθετούν την επινόηση του νομίσματος στο δεύτερο μισό του 7ου αι. π.Χ. στην περιοχή της Λυδίας. Πρώτοι το υιοθετούν οι Έλληνες των μικρασιατικών παραλίων. Τα πρώτα νομίσματα έχουν μεγάλη αξία, αφού κατασκευάζονται από ήλεκτρο. Τα πρώτα νομίσματα που κόβονται στη μητροπολιτική Ελλάδα (τέλη 7ου αι. π.Χ.) ήταν αργυρά. Το νόμισμα ευνοεί τις εμπορικές συναλλαγές ανάμεσα στις πόλεις – κράτη, διευκολύνει τις οικονομικές σχέσεις μέσα στο πλαίσιο της πόλης, αλλά και προβάλλει την ίδια την πόλη.



2.3.4. Τα πολιτεύματα



Η κρίση του 8ου αι. π.Χ. έφερε σταδιακά μεγάλες πολιτικές ανακατατάξεις. Μέχρι να παγιωθεί το πολίτευμα της κάθε πόλης –κράτους ακολουθήθηκε μια πορεία που λίγο πολύ είναι κοινή:

βασιλεία →αριστοκρατία →ολιγαρχία→ τυραννία→ δημοκρατία



Αριστοκρατία



Η δημιουργία της πόλης –κράτους οφείλεται στην παρακμή της βασιλείας και στην επικράτηση των ευγενών. Την εξουσία στο πολίτευμα αυτό έχουν όσοι αντλούν δύναμη από την καταγωγή αλλά και από την κατοχή γης.

Η ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου αναδεικνύει νέες κοινωνικές δυνάμεις και προετοιμάζει την πτώση της αριστοκρατίας. Στην παρακμή του αριστοκρατικού πολιτεύματος συμβάλλει και η στρατιωτική καινοτομία της οπλιτικής φάλαγγας, στην οποία συμμετέχουν οι πολίτες που έχουν την οικονομική δυνατότητα να εξοπλιστούν. Μέχρι τότε ο πόλεμος ήταν ενασχόληση των ευγενών. Τώρα, με την οπλιτική φάλαγγα και τη συμμετοχή μεγαλύτερου σώματος πολιτών στις πολεμικές περιπέτειες της πόλης αναπτύσσεται η ιδέα της ισότιμης συμμετοχής στην εξουσία. Έτσι, στη Σπάρτη η ιδιότητα του πολίτη ταυτίζεται με τη στρατιωτική ιδιότητα, ενώ στην Αθήνα πλήρη πολιτικά δικαιώματα είχαν όσοι διέθεταν χρήματα να εξοπλίζονται.



Ολιγαρχία

Η οικονομική άνοδος πολιτών που δεν ανήκαν στην τάξη των αριστοκρατών έφερε πολιτικές ανακατατάξεις. Οι εύποροι θέλουν να συμμετέχουν στην εξουσία, ενώ οι διεκδικήσεις των αδύνατων κοινωνικών ομάδων για αναδασμό γης και κατάργηση των χρεών συμβάλλουν στην καταγραφή νόμων. Με την καταγραφή νόμων (από νομοθέτες, όπως ο Πιττακός στη Μυτιλήνη, ο Λυκούργος στη Σπάρτη, ο Δράκων και ο Σόλων στην Αθήνα) παρατηρείται διεύρυνση της πολιτικής βάσης. Η συμμετοχή στην εξουσία καθορίζεται με κριτήρια οικονομικά, με αποτέλεσμα το πολίτευμα έχει τη μορφή ολιγαρχίας. Η αξία της παραπάνω εξέλιξης έγκειται στο γεγονός ότι η συμμετοχή στην εξουσία καθορίζεται από ένα μεταβλητό πλέον κριτήριο, τον πλούτο, κι όχι από ένα αμετάβλητο, όπως είναι η κοινωνική καταγωγή.





Τυραννία



Η επικράτηση των «ολίγων» δεν έδινε λύση στα προβλήματα της λαϊκής μάζας που ζούσε σε άθλιες συνθήκες. Τις διεκδικήσεις του λαού εκμεταλλεύτηκαν ευγενείς που είχαν κερδίσει τη συμπάθεια του πλήθους και είχαν έρθει σε ρήξη με άλλους ευγενείς. Έτσι, κάποιες ηγετικές προσωπικότητες κατάφερναν να κατακτήσουν την εξουσία και να εγκαθιδρύσουν ένα είδος μοναρχίας, την τυραννία. Πολλοί από τους τυράννους κατάφεραν να αναδειχθούν σε ευφυείς ηγέτες, όπως ο Περίανδρος στην Κόρινθο και ο Πεισίστρατος στην Αθήνα, που συνέβαλαν στην οικονομική αλλά και πνευματική ανάπτυξη της πόλης. Τα περισσότερα τυραννικά καθεστώτα τελείωσαν σε μερικές δεκαετίες και τη θέση τους διαδέχθηκαν για λίγο μετριοπαθή ολιγαρχικά πολιτεύματα, ενώ άνοιγε ο δρόμος για τη δημοκρατία.



Δημοκρατία



Η δημοκρατία είναι αποτέλεσμα μεταρρυθμιστικών μέτρων που επέτρεπαν τη συμμετοχή στην εξουσία όλων των ελεύθερων πολιτών. Η Εκκλησία του Δήμου (συνέλευση των πολιτών) είναι το κυρίαρχο πολιτειακό όργανο. Η δημοκρατία στηρίζεται στην ισηγορία (η δυνατότητα σε κάθε πολίτη να παίρνει το λόγο) και την ισονομία.





2.3.5. Οι σημαντικότερες πόλεις κράτη: Αθήνα και Σπάρτη



Σπάρτη



Οι Δωριείς που εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα του Ευρώτα κατά τον 11ο αι. π.Χ. επιβλήθηκαν στους γηγενείς κατοίκους και τους υποδούλωσαν, ενώ σταδιακά διεύρυναν τα όριά τους στους πληθυσμούς των γύρω περιοχών. Στα τέλη του 7ου αιώνα υπέταξαν και τα δωρικά φύλα της Μεσσηνίας.

Η νομοθεσία του Λυκούργου επιτύγχανε την εξισορρόπηση της εξουσίας ανάμεσα στους δυο βασιλείς, τη Γερουσία, και την Εκκλησία του Δήμου. Το σώμα των πέντε εφόρων που εμφανίζεται αργότερα εξελίσσεται ως το σημαντικότερο πολιτειακό όργανο, που ρυθμίζει την πολιτική ζωή, αλλά και αποτελεί εμπόδιο σε προσπάθειες κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, όπως του Άγι και του Κλεομένη.

Από τον 6ο αι. π.Χ. η Σπάρτη ακολουθεί την πολιτική των συμμαχιών, έχει ηγετική δύναμη στην Ελλάδα, αλλά λόγω του φόβου της εξέγερσης των ειλώτων περιορίστηκε σταδιακά στα σύνορά της. Από τον 4ο αι. π.Χ. κι έπειτα τόσο η ηθελημένη απομόνωσή της όσο και η φθορά από τους συνεχείς πολέμους την οδήγησαν σε οικονομική και κοινωνική κρίση.


Αθήνα


Η συγκρότηση της Αθήνας τοποθετείται τον 8ο αιώνα. Η πολιτική συνένωση των κατοίκων της Αττικής με κέντρο πολιτικό την Αθήνα πρόσφερε τις προϋποθέσεις να δημιουργηθεί μια μεγάλη πολιτική και οικονομική δύναμη. Η Αθήνα γνώρισε όλες τις πολιτειακές μεταβολές:από τη βασιλεία στην αριστοκρατία, από την αριστοκρατία στην ολιγαρχία, από την ολιγαρχία στην τυραννία και έπειτα στη δημοκρατία. Στα τέλη του 7ου αιώνα οι κοινωνικές διεκδικήσεις υποχρεώνουν την αριστοκρατία να κωδικοποιήσει το εθιμικό δίκαιο. Το ρόλο του νομοθέτη είχε ο Δράκοντας.



Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα και του Κλεισθένη



Το νομοθετικό έργο του Δράκοντα δεν απειλούσε τα κεκτημένα των ευγενών. Οι σημαντικές μεταρρυθμιστικές προσπάθειες έγιναν στις αρχές του 6ου αιώνα από το Σόλωνα που με το νομοθετικό του έργο άλλαζε τις αριστοκρατικές δομές του πολιτεύματος, καθώς διέκρινε τους πολίτες σε τάξεις ανάλογα με το εισόδημά τους (τιμοκρατία). Καθιερώνοντας τη λαϊκή συμμετοχή στην Εκκλησία του Δήμου και καταργώντας το προνόμιο της καταγωγής, προετοίμαζε το έδαφος για τον εκδημοκρατισμό του πολιτεύματος που συντελέστηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη το 508 π.Χ.. Προηγουμένως, όμως, ο Πεισίστρατος επέβαλε την τυραννία στην Αθήνα, που διατηρήθηκε για μερικές δεκαετίες και έκλεισε τον κύκλο της στη σύντομη θητεία των γιων του Ίππαρχου και Ιππία.

Ο Κλεισθένης παραχώρησε πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους ελεύθερους πολίτες και έφερε την ισότητα, καθώς η διάκριση των πολιτών δε γίνονταν με οικονομικά κριτήρια. Χώρισε τους Αθηναίους σε δέκα φυλές (με γεωγραφικά και όχι φυλετικά κριτήρια), αποδυνάμωσε την αριστοκρατία και θεμελίωσε την κυριαρχία της Εκκλησίας του Δήμου. Με το νόμο του οστρακισμού προστάτευε το δημοκρατικό πολίτευμα από επίδοξους τυράννους






Οι Περσικοί πόλεμοι και η ανάδειξη της αθηναϊκής ηγεμονίας



Οι Περσικοί πόλεμοι (490- 480 π.Χ.) αναδεικνύουν την Αθήνα σε μεγάλη ναυτική δύναμη. Το δημοκρατικό πολίτευμα παγιωνόταν με τα μέτρα του Εφιάλτη που αποδυνάμωνε τον Άρειο Πάγο (δικαστήριο με αριστοκρατικές καταβολές και μεγάλη εξουσία). Η πλήρης ακμή του Αθηναϊκού πολιτεύματος επιτεύχθηκε στα χρόνια του Περικλή, όταν η Αθήνα γίνεται πόλος έλξης πολλών πολιτών άλλων πόλεων που αναπτύσσουν κερδοφόρες επιχειρήσεις στην Αθήνα και στηρίζουν οικονομικά, αλλά και στρατιωτικά την πόλη που τους φιλοξενεί. Ο Πελοποννησιακός πόλεμος φέρνει σταδιακά την παρακμή της Αθήνας και την πρόσκαιρη κατάλυση της δημοκρατίας.



Ο 4ος αιώνας



Κατά την περίοδο αυτή γεννιέται η ιδέα της πολιτικής συνένωσης των Ελλήνων (μεγάλος υποστηρικτής ο ρήτορας Ισοκράτης) και της πολεμικής εκστρατείας στα εδάφη των Περσών. Η ανάδειξη του μακεδόνα ηγέτη Φιλίππου Β΄ θα εξαρτήσει την πολιτική της Αθήνας που μέχρι τη Ρωμαϊκή κατάκτηση θα ακολουθεί την πολιτική των Μακεδόνων ηγεμόνων.